چند قاعده فقهی فهیمانه و کاربردی”

☆ قاعده “لا ضَرَرَ وَ لا ضِرارَ”
این یک قاعده ی عُقَلایی است که ریشه در قرآن و سنت دارد. بر طبق این قاعده؛ بهره مندی هر شخص از حقوق خود، باید به گونه ای باشد که باعث ضرر به مال و جان دیگران نشده و به آسایش و آرامش شان خسارتی وارد ننماید. رعایت چنین قاعده ای، به معنای پاسداری از حقوق حقه ی دیگران است. و حوزه ی عملی آن چنان وسیع است که میتواند گستره ی حقوق خانواده، اجتماع، اقتصاد، سیاست، و حتی روح و روان و باورهای ایمانی افراد را در بر بگیرد. بر اساس این قاعده کسی نمی تواند به بهانه ی استفاده از حقوق شرعی یا قانونی اش، با اِعمال نابجا در تصرف، باعث تضییع حقوق دیگران شود، به آنها آسیب زنَد، یا آنها را به سختی و مشقت اندازد، یا خسارات مادی و معنوی وارد نماید. وجود چنین قاعده ای بدون شک نمایانگر عمق درایت پیامبر(ص) در راستای محترم داشتن حقوق دیگران و ایجاد آرامش و ثبات در جامعه ای است که دارای طیف های مختلفی از مردمان است.
☆ قاعده “تسبیب”
بر طبق این قاعده، اگر کسی حتی بطور غیرمستقیم و غیر مباشر موجب ایجاد خسارت به دیگران شود، ضامن است. بطور مثال اگر در راه مردمان، چاله ای کنده باشد و یا چیزی قرار داده باشد که بر اثر آن خسارت به مال و جان مردمان وارد آید، ضامن و مسئول است. این نیز یک قاعده ی فراگیر است و بسیاری از حوزه های زندگی را شامل می شود. به دردسر انداختن مردمان و خسارت زدن به آنان، آن هم بخاطر یک فعل غلط و غیر عقلانی، از منظر اسلام ضمان دارد. آن که باعث خسارت شده است نمی تواند بگوید به من چه مربوط! امام صادق(ع) می فرمایند: “کُلُ شَیءِِ یَضُرُّ بِطَرِیقِ المُسلِمِینَ فَصاحِبُهُ ضامِنٌ لِما یُصِیبُهُ”
☆ قاعده “غرور”
طبق این قاعده اگر از شخصی عملی صادر شود، که به واسطه ی آن، دیگری فریب بخورد و بالنتیجه باعث ضرر و زیان گردد، آن شخص ضامن است. در تعریف این قاعده دقت کن! نگفته اند که اگر شخصی عامداً و مباشراً کس دیگری را فریب دهد [زیرا در چنین وضعی، ضامن بودنش محرز و واضح است!]، بلکه گفته شده نوع عملکردش باعث فریب و خسارت شود! بطور مثال؛ از امام صادق(ع) در بحار ۱۸ ص ۲۳۸ روایت است که فرمودند: “اگر شاهدانی علیه فردی شهادت بدهند و آن شهادت در حکم محکمه مؤثر واقع و موجب ایجاد خسارت و زیان بر آن فرد شود، در صورت اثبات کذب، شهود مذکور ضامن پرداخت خسارت ایجاد شده اند”.

مسعود ریاعی