“شرحی بر یک حدیث”

☆ امام رضا(ع) در خطبه ای که در حضور مأمون می خوانند، جمله ای را بیان می کنند که تمام رمز و راز سلوک در آن نهفته است. ایشان می فرمایند: “لا مَعرِفَةَ اِلّا بِالاِخلاصِ و لا اِخلاصَ مَعَ التَشبِیهِ” (هیچ معرفتی نیست مگر به اخلاص، و هیچ اخلاصی با تشبیه نیست)! “اخلاص”، خلاص شدن است، رهایی است. این بدان معناست که معرفت که همان شناخت حقایق است، جز با رهایی ممکن نیست. انسانی که در بند پیش ذهنی ها و قضاوت های خویش است، انسانی که در اسارت برداشت های خود بسر می برَد، برخوردار از شناخت حقیقت نیست. نمی تواند باشد. چنین کسی تصاویر ذهنی اش را می بیند، نه حقیقت را. تنها انسانی می تواند خوب ببیند که در نگاهش هیچ قضاوت و قیاسی نیست. زیرا اخلاص با تشبیه میسر نمی شود. در بطن هر تشبیهی قیاس وجود دارد. قضاوت نهفته است. هر تشبیهی حاکی از دوگانگی است. یکی “مشبّه” و دیگری “مشبّهٌ به”! حال آنکه اخلاص، رهایی از دوگانگی هاست. اخلاص تنها زبان “یگانگی” را می داند و تنها در یگانه بینی به ظهور می رسد. و تمام سلوک همین است؛ “نیل به کیفیت یگانگی”. امام رضا(ع) حقاً در این جمله ی موجز، به زیباترین وجه از الف تا یاء یک سلوک کاربردی را بیان فرموده اند.

مسعود ریاعی